Valentín Arias, merecida homenaxe

Ben merece Valentín Arias a homenaxe, organizada pola Consellaría de Cultura e Deporte, que se lle vai tributar este serán en Vigo con motivo do Día Internacional da Tradución. Valentín Arias, ademais de prolífico tradutor, é unha das figuras senlleiras da historia da edición en galego. Traballador da Fundación Penzol, xerente da editorial Galaxia, nos díficiles anos do Tardofranquismo e do inicio da Reforma Política (1975-1978), tamén colaborou de forma decisiva no nacemento de Edicións Xerais de Galicia e no xermolo das súas primeiras publicacións educativas e de edición literaria; sendo autor do manual de divulgación ¿Como se fai un libro? e doutros manuais de estilo sobre o proceso de edición. Outrosí debemos apuntar no seu papel como mestre e promotor pioneiro da galeguización da nosa escola. É autor de dous dos traballos claves sobre esta cuestión publicados nos anos setenta A lingua galega na escola e A escola rural en Galicia, alén de participar, xunto a Avelino Pousa Antelo, en experiencias pioneiras para a escola rural en Galicia. Como tradutor, labor pola que hoxe é merecidamente homenaxeado, Valentín desenvolveu un labor hercúleo. Fundador da Asociación de Tradutores Galegos (ATG) en 1984, revisor de milleiros de páxinas en galego, recibiu o premio Ramón Cabanillas de Tradución (1989) e o Premio de Tradución Xuvenil do Ministerio de Cultura. Entre as súas moitas traducións atópanse as obras de Jules Verne A volta ao mundo en oitenta días, Viaxe ao centro da terra e Da Terra á Lúa, Voo de noite de Antoine de Saint-Exupéry, O estranxeiro de Albert Camus e A fractura do miocardio de Jacques Fansten. Tamén traballou no equipo que traduciu O enxeñoso fidalgo don Quixote da Mancha. Ademais publicou numerosos artigos sobre a tradución e a función do tradutor, en especial en países con linguas minorizadas. A homenaxe que recibe hoxe é un xusto recoñecemento a tan importante traballo dunha vida ao servizo da causa de Galicia e da súa lingua.

Xesús R. Jares, in memoriam

«Dende hai varios anos, Suso libraba con enorme serenidade unha difícilísma partida, na que seguiu ofrecendo aos seus seres máis queridos un modelo de dignidade e serenidade humana, e como tal, morreu cos brazos abertos, aloumiñando e amando a vida, consolándonos con provisións enormes de coraxe, sementando camiños de paz e gromos da tenrura e da esperanza polas que loitou ao longo dos seus cincuenta e tres anos.
Suso foi o primeiro cidadán da república libre da paz, da igualdade e da fraternidade, palabras que nos ensinou a pronunciar co respecto que merecen os grandes ideais da humanidade.
Mestre, catedrático, pedagogo, educador pola paz, investigador universitario, cidadán libre da utopía da Irmandade, é dos que levaba orgulloso na fronte unha estrela e no bico un cantar, as insignias da nosa Galicia do corazón.
Dende os anos mozos da Compostela universitaria, cando tivo a fortuna de atopar a Paz, a súa inseparable alma xemelga, moitos somos os que con Suso compartimos o soño de construír «para todos os nenos galegos unha escola do sol, das pombas e das gaivotas», os ideais pedagóxicos do movemento Freinet do que Suso foi en Galicia un pioneiro na súa primeira escoliña rural de Montederramo, onde hai trinta anos iniciou a súa andaina.
Ideais que alicerzou a súa chegada a Vigo, a comezos dos anos oitenta, como profesor do Colexio Público García Barbón, onde, toliño e atrevido que sempre foi, montou axiña unha horta escolar, onde os rapaces de segunda etapa cultivaban tomates e leitugas e, pouco despois, fundou o colectivo de Educadores pola Paz de Nova Escola Galega, o noso movemento de renovación pedagóxica, auténtica célula de amizade e de soños compartidos.
A creación de Educadores pola Paz, unha das obras das que máis orgulloso se sentía, supuxo, tamén o inicio do movemento de «Educación para a Paz» xa que este grupo de profesionais da educación foi o primeiro que asumiu en España a construción da paz e a resolución pacífica dos conflitos como eixo vertebrador da súa actividade educadora. Non teñades medo de acudir a Internet e escoitar e presenciar a maxistral conferencia de cincuenta minutos que Suso pronunciou hai uns anos nas xornadas de convivencia de Gasteiz sobre esta cuestión. Un testemuño extraordinario, emocionantísimo, que nos deixou en herdanza.
Educadores pola paz, o grupo animado de forma infatigable polo traballo paciente e rigoroso de Suso, constituíuse nunha entidade de base, crítica e independente que serviu de alicerce ao movemento de Educación pola Paz, primeiro en Galicia, logo en todo o estado, máis tarde en Portugal e, xa durante os anos transcorridos deste novo milenio, en Latinoamérica.
Hoxe non podemos deixar de lembrar como nos anos oitenta, o grupo de Educadores pola Paz organizou as primeiras celebracións en centros escolares vigueses do «Día Escolar pola Paz» (30 de xaneiro), formando as primeiras cadeas de nenos e nenas pola paz diante do cárcere vello, as primeiras soltas de globos nos patios das escolas ou os programas cos rapaces de Bacharelato en radio Popular. Hoxe non podo esquecer, como Suso, un organizador nato, promoveu a celebración das exitosas «Xornadas de Educación para a Paz» que, por primeira vez, trouxeron a Vigo a conferenciantes como Fernando Savater e no que se proxectaban películas memorables como «Johnny colleu o seu fusil» (o cinema foi outra das súas grandes afeccións).
Aquel agromar de Educadores pola Paz consolidouse vizoso en Panxón no ano 1986, coa celebración do primeiro «Encontro Galego de Educadores pola Paz», dende entón, unha cita anual, que se consolidou en Camposancos, onde se despregou por primeira vez o paracaídas e se comezaron a desenvolver os xogos cooperativos, nos que é unha autoridade mundial.
Durante a década dos noventa o grupo de Educadores pola Paz consolidou a súa presenza e influenza sobre o mundo educativo (tanto galego, español como portugués), sobre todo, por medio das publicacións de Suso sobre educación, paz e dereitos humanos. Foi esta década a dun enorme entusiasmo para Suso. Sira, Sira outro dos seus orgullos, inundouno de ledicia e optimismo, ademais de consolidar a súa traxectoria na Universidade da Coruña, onde foi acollido con enorme agarimo polos seus compañeiros e compañeiras.
Relevancia singular tivo en 1996, o desenvolvemento do proxecto solidario e multidisciplinar «Construír a paz. Cultura para a paz», artellado arredor dun libro e dunha exposición itinerante, no que participaron un centenar de ensaístas, escritores e pintores. As presentacións multitudinarias deste libro e do proxecto de cooperación en diversos teatros galegos constituíron un fito sen precedentes na nosa historia educativa e da edición en galego. Así como o desenvolvemento do proxecto solidario en Guarapuava, en Paraná, no Brasil, onde Suso viviu unha experiencia moi marcante. Nese período, Suso promoveu a constitución da Asociación Española de Investigación para a Paz (AIPAZ), da que foi presidente, e da Asociación Galego-Portuguesa de Educación para a Paz (AGAPPAZ), que presidiu ata o día de onte.
Xa neste milenio Jares, cunha notable presenza en Latinoamérica (o continente do seu corazón), enfocou a súa reflexión sobre a resolución pacífica dos conflitos nas aulas, promovendo os programas «Aprender a convivir» do concello de Vigo e «Aprender xuntos. Convivir» do concello de Lugo, ao tempo que elaborou unha proposta de tramitación dunha «Lei galega da paz», presentada por Nova Escola Galega e aínda pendente de resolución, coa intención de que o Goberno Galego asumise dende unha óptica global o fomento dos valores da cultura de paz. Foi a reflexión sobre a importancia da materia de «Educación para a cidadanía» o tema que ocupou as derradeiras angueiras académicas de Suso e lle ocasionou bastantes cabreos.
Ademais deste traballo de enxeñaría pola paz e pola educación en valores, Suso Jares desenvolveu unha intensísima actividade académica no eido universitario, recollida nas súas obras ensaísticas, publicadas orixinalmente en galego e traducidas na súa maior parte ao español e portugués. Dese labor editorial e publicístico, que a Suso sei tanto gostaba (vivía o proceso de edición cunha emoción e un primor como poucos autores coñezo), naceu o seu derradeiro proxecto a triloxía «Educación e paz», da que se publicaron dous títulos este ano e da que estamos ultimando o terceiro.
Precisamente, e así o preparou Suso nos seus últimos días, o vindeiro 10 de decembro, coincidindo co Día dos Dereitos Humanos, será presentado no Auditorio do Centro Cultural Caixanova de Vigo este volume «Educación e paz III. Literatura e paz», o derradeiro libro colectivo coordinado por Jares no que participan corenta escritores e escritoras galegos. Ese día, ademais, renderémoslle a grande homenaxe nacional que o seu maxisterio merece.
En días tan difíciles para todos os que tivemos a enorme fortuna de gozar da súa amizade fraterna, aínda sabendo que as palabras non abondan para enunciar o noso pesar, só podo expresar máis que a miña admiración e agradecemento (que sei todos compartimos) por este seu labor de ourivaría sensible destinado a contribuír na loita contra a desesperanza e o conformismo e a procurar dende os espazos educativos unha sociedade plenamente democrática, xusta, solidaria e pacífica. Cantemos, cantemos sen temor na súa honra. Con todos os nosos abrazos para Paz e Sira.»

* Fragmento do texto lido na cerimonia civil do 28-09-2008 en lembranza de Xes
ús R. Jares.

Victoria Diehl

No artigo da semana ofrezo unha crónica da nova exposición de Victoria Diehl, «Frías, fráxiles e durmientes», encadrada en «PhotoGalicia 2008». A magnífica exposición pode verse na sede de Policarpo Sanz da Fundación Caixa Galicia de Vigo.

Faleceu Xesús R. Jares

Estou enormemente conmocionado xa que hai só unhas horas que faleceu o meu amigo Xesús R. Jares, fundador de Educadores pola Paz de Nova Escola Galega. Suso sempre foi un modelo de dignidade e, como tal, morreu cos brazos abertos á vida, ofrecéndonos a tenrura e a esperanza pola que loitou toda a súa vida. O acto civil na súa memoria terá lugar hoxe domingo ás 20:00 horas no Vigomemorial. Con todos os nosos abrazos para Paz e Sira.

Que é un libro? Frankfurt 2008

A polémica sobre o carácter inédito ou édito dun texto presentado a un premio literario é outra proba do moito que está mudando o mundo da edición, as súas rutinas, usos e costumes. O debate de fondo de tantas polémicas reside na dificultade de contestar á pregunta de «que é un libro?». Leo en ediciona, un dos meus blogs de referencia sobre o debate actual sobre os futuros do libro, o que entenden por un «libro» os responsables de comunicación da Feira de Frankfurt 2008 (onde acudiremos dentro de tres semanas): «unha das varias posibilidades de procesar, circular e difundir contido. Outras vías para lograr o mesmo propósito son os sitios web, os xogos de ordenador e os arquivos de audio». Unha definición tan ampla que abre aínda moito máis o debate. Estou xa inquedo por comprobar o que ferve no eido da edición electrónica mundial, un dos temas principais deste novo Frankfurt.

Rogerio Santos proporciona publica unha interesante anotación sobre o posible estatuto dos blogs na Unión Europea. Eis outro texto para afondar na polémica.

Gallimard aposta polos libros electrónicos

Editions Gallimard acaba de anunciar que antes que remate este mes de setembro ofrecerá un catálogo de libros electrónicos descargables dende a súa libraría electrónica, «Le Divan». A selección de obras incluirá algunhas das novidades literarias da vindeira tempada. Este anuncio coincide co lanzamento en Francia do Sony Reader pola FNAC, a un prezo de 299€, e por Hachette livre como proveedor exclusivo de títulos durante tres semanas deste soporte electrónico de lectura. O libro electrónico móvese en Francia.

O premio de Eduardo Estévez

A decisión do xurado do Premio de poesía González Garcés, convocado pola Deputación da Coruña, de emendar o seu veredito e retirarlle o premio a Eduardo Estévez paréceme un lamentable erro. Non hai dúbida de que a utilización dos medios dixitais (como fixo Estévez no seu blog) para a comunicación de textos literarios pode crear confusión sobre algúns termos (como o de «obra inédita») que se veñen utilizando nas bases dos premios literarios. Estévez, un dos pioneiros galegos neste eido, pagou coa confusión terminolóxica deste xurado un prezo absolutamente desproporcionado a súa novidosa e valente proposta creadora. Albisco, canto menos, unhas cantas razóns para contradicir o trasacordo do xurado:
– A obra –entendida como «libro que contén un traballo completo, ben sexa nun único volume en varios» (segundo definición do Dicionario Xerais)– presentada ao concurso por Estévez estaba inédita, xa que non fora editada nun soporte impreso con anterioridade nin sometida aos procesos de edición dixital convencionais (preparada para a súa descarga); nin tampouco contaba con rexistro de ISBN ou de Depósito Legal nin sequera do preceptivo ISSN das publicacións periódicas. E o dicimos tomando en conta a diferenciación clarísima que establece a actual Lei de Propiedade Intelectual entre os conceptos de comunicación pública, reprodución e distribución dunha obra (proceso este último ao que se refire o concepto de edición e o que permite diferenciar xuridicamente entre obras éditas e inéditas). Un blog, como ben sinala o editor Juan Blanco Valdés, coas características técnicas que adopta neste momento, non pode ser considerada «unha edición» (xa que, como ben sabemos, pode ser modificada en calquera momento polo seu autor), o que non impide que sexa un soporte de comunicación pública, como tamén o é un recital no que un poeta le os seus textos inéditos.
– O blog «en construción», no que Estévez xermolou boa parte do seu poemario (un proceso de «work in progress» no que os textos non son definitivos), tampouco podería ser considerado un libro electrónico ou dixital, xa que non adopta ningún dos formatos habituais (PDF ou PRC) neste tipo de soportes.
– As bases do premio establecen a responsabilidade da Deputación Provincial «na edición da obra» (o que é o mesmo que dicir na súa distribución nun soporte pechado), ben é certo que sen explicitar que sería impresa en papel ou difundida en soporte dixital pechado. Esta indefinición na redacción das bases (común na maior parte dos premios literarios convocados en Galicia) non pode ser utilizada como argumento nin a prol nin en contra de ningunha das obras presentadas ao concurso.
– No momento da súa primeira deliberación os membros do xurado poderían ter coñecido o feito de que o orixinal, sometido agora a polémica, fora xestado no blog responsabilidade de Eduardo Estévez.
Sexa como for, o poeta Eduardo Estévez é o autor da obra literariamente preferida polo xurado, o que o sinala como o gañador moral do certame. Mágoa que non poida recibir, ademais, o recoñecemento económico ao seu traballo. Do triste proceder dos que intentan gañar os premios literarios nos despachos, é preferible calar.
Aconsello a lectura das anotacións sobre esta polémica publicadas nos blogs de Juan Blanco Valdés e O levantador de minas (onde aparecen no apartado de comentarios os informes completos emitidos polos editores Miguel Anxo Fernán Vello e Fran Alonso sobre a cuestión).

Actualización (26-09-2008): Vieiros.